تاریخچه فرش و قالیبافی در دوره صفویه
در ایران نیز مانند ترکیه عثمانی شکوفایی هنر قالی و فرش وابسته به روی کار آمدن یک سلسله پادشاهی قدرتمند بوده است به نام صفویه که از سال ۱۵۰۲ تا ۱۷۳۶ بر ایران حکومت می کردند. صفویان ابتدا در آذربایجان قدرت را به دست گرفتند و وارثان میراث فرهنگی دربار تیموریان در تبریز و دربارهای قراقویونلو و آق قویونلو محسوب می شدند. حاکمان پرآوازه ی صفوی که عاشق هنر بودند هزاران هنرمند را از سراسر کشور به دربار خود فراخواندند. از قبیل میناتوریستها، نقاشان و سرامیک سازان.
حمایت صفویان هنرهای نساجی و بافندگی را نیز در بر می گرفت که شکوفایی خارق العاده این هنر را در پی داشت. قالی های دوره ی صفویه که از جنبه های بسیاری ظریف ترین قالی های شرقی به شمار می آیند وارث فرهنگ های بسیاری بودند که قرن ها پیش از تمامی فرهنگ های موجود اقوام ترک از قرن پنجم در ایران زمین رواج داشت. محمود غزنوی که اصالتاً ترک بود. دستور داد تا قبایل غز یا اغوز و خلج که از قدیمی ترین اقوام ترک بودند به سواحل دریای خزر و دریاچه ی آرال منتقل شوند. ترک های مسلح که تعدادشان بسیار زیاد بود در اطراف سلجوق خان جمع شده بودند تا بالاخره موفق شدند در سال ۱۰۴۰ سرزمین های غزنویان را به تصرف درآوردند و به سمت غرب پیش روی کنند و تمام خلفای عرب را سرنگون سازند و سلسله ی سلجوقیان را بنیاد بگذارند به این ترتیب دامنه ی قلمروی سلجوقیان از جیحون تا دمشق گسترده شد. سلجوقیان فرهنگ و هنر سواحل خزر به آذربایجان رسید و با فرهنگ و هنر عرب موجود در آذربایجان در آمیخت قلمروی ترکان سلجوقی در سال ۱۲۲۰ مورد تهاجم مغولان قرار گرفت که به فلات ایران حمله ور شدند و آنرا در آتش و شمشیر قرار دادند: از آن ویرانه ها حکومت ایلخانیان سر برآورد و بعد از حمله تیمور لنگ، سلسله ی تیموریان جای آنان را گرفت.
قلمروی حکومت مغولان پایه های رشد هنری و فرهنگی ایران را بنا نهاد؛ در هر مکانی مدارس هنری تاسیس شد که گنجینه ی هنر بومی را با به کار گرفتن عناصر و طرح های شرقی کامل می کردند. آنها از طرح هایی چون گل های لوتوس (نیلوفر آبی و خطمی) برگهای داسی شکل و طرح ابرها استفاده می کردند و سبکی جدید را ارایه می دادند. بافت قالی و تزیینات و طرح های به کار رفته در آن در ایران در سرتاسر دوران حکومت مغولان، توسط منابع مختلف و نیز مینیاتورهای مربوط به آن دوره ثبت شده است. قالی هایی که روی آنها طرح هایی چون چند ضلعی هایی با حیوانات ساده شده دیده می شود یا زمینه ای آراسته به طرح های هندسی دقیق و حاشیه های بلند کوفی را به تصویر می کشد. طرح های مورد استفاده در ایران در دوره مغول گویا با طرح های به کار رفته در قالی های آناتولی عصر خود ارتباط تنگاتنگی داشته اند. در دوره تیموریان به ویژه در زمان شاهرخ هنر سرامیک و هنر خوش نویسی و خطاطی رواج پیدا کرد که در آنها از طرح های تزیینی انحنادار و گلدار استفاده می شد که بعدها به سطوح پیشرفته ای رسید.
ابداعات تکنیکی و سبکی در دوره صفوی
ابداعات تکنیکی و سبکی که در این دوره به پختگی رسید نقش مهمی در تکامل هنر قالی بافی ایفا کردند برای نمونه طرح ترنج که در داخل ترنجی دیگر با اندازه ای متفاوت قرار داده می شد. همچنین قالی های ایرانی مربوط به قرون چهاردهم و پانزدهم توسط مورخان نیز توصیف شده اند. اخباری نیز درباره بافت و کاربرد این قالی های دست بافت توسط ابن بطوطه جغرافی دان مراکشی نقل شده است.
ابن بطوطه قابلیت های بافت قالی در قبایل ترک زبان ایران را در سال های ۱۳۲۶ و ۱۳۳۷ شرح داده و به عادت عجیب ساکنان لرستان اشاره کرده است که با پهن کردن یک قالی سبز رنگ پیش پای مهمانان شان به آنان خوشامد می گفتند.
در نیمه ی دوم قرن پانزدهم جهانگرد ونیزی، ژوزف باربارو Giosefa Barbaro که از کاخ های تبریز دیدن کرده بود. از زیبایی قالی های زینت بخش سالن ها به شگفت آمده بود. در موزه ی بناکی benaki در آتن، یک قطعه قالی وجود دارد با ابعاد (۵۶×۳۵) سانتیمتر که آن را مربوط به ایران قرن چهاردهم و پانزدهم می دانند و با پشم بافته شده است. شیوه ی بافت این قالی به شیوه ی بافت بیشتر قالی های ایرانی بسیار نزدیک است مانند: ساختار و پرزهای پشمی و بافت نامتقارن که از سمت چپ آزاد و تاری که به شدت فشرده شده است. بخش حفظ شده نیز شامل دو حاشیه ی کوچک است و یک بخش زمینه ای آراسته به یک طرح پیچیده و مشبک که به رنگ زرد طلایی روی یک زمینه ی تیره رنگ کار شده و از طرح های صلیب شکل و ستاره های هشت ضلعی تشکیل شده است.
همچنین یک تکه قالی با نقشی شبیه به انسان های نخستین (شبه انسان) یافت شده و در یک مجموعه ی شخصی نگهداری می شود. این قالی به احتمال زیاد در قرن پانزدهم و در آذربایجان بافته شده است.
از نیمه ی دوم قرن پانزدهم سلسله های ترک تبار قدرت را در شمال غربی ایران به دست گرفتند و نزاع ها و کشمکش های متعددی نیز روی داد. ابتدا پیروزی با قره قویونلوها بود که در سال ۱۴۶۵ مجبور حکومت را به آق قویونلوها واگذار کنند و حاکم جدید اوزون حسن، تبریز را به عنوان پایتخت خود برگزید و همسایه ی نزدیک خود اردبیل را به عنوان یک مرکز مهم مذهبی و مبدأ صوفی گری پذیرفت. برخی قبایل قدرتمند ترک (شاملو ،قاجار، تکلو، افشار، روملو) که به تصوف وابسته بودند، در قرن چهاردهم و پانزدهم با هم متحد شدند و قزل باش را به وجود آوردند.
قزلباش به معنای کسانی که بر روی سر خود، عمامه یا دستار قرمز رنگ دارند. قزلباش ها موجبات به قدرت رسیدن اسماعیل بسیار جوان را فراهم کردند و اسماعیل بعد از به قدرت رسیدن سلسله ی صفویه را تأسیس کردکه مهم ترین سلسله ی حاکم بر ایران به شمار می رود. صفویان به رغم جنگهای متوالی علیه عثمانیان و ازبکان موجبات پیشرفت اقتصادی ایران را فراهم آوردند و روابط بازرگانی مستحکمی با کشورهای غربی برقرار کردند. سفیران ایرانی در دربارهای اروپایی به عنوان پیشکش قالیهای گران بهایی را به همراه خود میبردند که امروزه زینت بخش بسیاری از مجموعه های اشرافی ست در سال ۱۵۷۶ شاه تهماسب پایتخت را به قزوین انتقال داد تا از تهدیدهای ترکان عثمانی در امان باشد و در سال ۱۵۹۱ شاه عباس اول ۱۶۲۹ -۱۵۸۷ که بزرگترین و مشهورترین شاه صفوی بود، پایتخت امپراتوری ایران را از قزوین به اصفهان منتقل کرد و در آن جا دستور ساخت کارگاه های بزرگی را صادر کرد که به منظور بافت قالی درباری تاسیس شدند.
این کارگاه های بزرگ در تمام شهرهای مهم ایران به فعالیت پرداختند ،تبریز ،کاشان ،کرمان، یزد، هرات و جوشقان تعداد زیادی از مراکز فعال آن دوران تا روزگار ما نیز به فعالیت خود ادامه داده اند و قالی های دستبافت با ارزشی تولید کرده اند. نوآوری قالی های صفویه به استفاده از طرح های انحنادار بر می گردد که برای ایجاد این طرح ها به توانایی بسیار بافنده و به ویژه به استفاده از یک نقشه نیاز است. هنرمندان درباری مأموریت داشتند که طرح های یکسان با هماهنگی برای قالی ها سرامیک ها و مینیاتورها خلق کنند تا سبکی نو و جلوه ای فاخر ایجاد شود. منابع بسیاری متعلق به دوره ی صفویه به این مسأله اشاره کرده اند؛ مهمترين آنها وقایع مربوط به شاه عباس در «عالم آرای عباسی» است که در قرن هفدهم توسط منشی درباره اسکندر بیگ ترکمان نوشته شده است و در آن به توصیف قالی هایی می پردازد که در آنها پوده ایی از طلا و نقره به کار می رفته است. اطلاعات مهم و با ارزش دیگری از ابوالفضل نقل شده که تذکره نویس دربار اکبرشاه مهمترین پادشاه سلسله ی مغول هندی بوده است در نوشته های وی که مربوط به سال های ۱۵۵۶ و ۱۶۰۵ است، از قالی های بسیار مهمی سخن به میان می آید که توسط اکبر شاه از کرمان، جوشقان و دیگر نقاط ایران مانند خوزستان و سبزوار وارد هند شده بودند.
اخبار بسیاری نیز از یادداشت های دیپلمات ها، بازرگانان و جهانگردان برجای مانده است برای نمونه شاردن Chardin فرانسوی که دو مرتبه در سالهای ۱۶۶۶ و ۱۶۷۲ به ایران سفر کرده است به شرح مطالب زیادی پیرامون رسوم محلی و آثار هنری و صنعتی می پردازد و اطلاعاتی درباره ی هنر قالی نیز ارایه می دهد.
حدود یک دهه بعد در سال ۱۶۸۴، کامفیر Kaempfer سالن های بار عام را در کاخ اصفهان توصیف می کند و قالی های شگفت انگیز موجود در آنجا را به شدت مورد تمجید قرار می دهد. این قالی ها به طرح های گل ها و تصاویر حیوانات آراسته بوده که کف زمین را زینت می بخشیده است.
اوینگتون /Ovington که در سفرش به سمت سورات Suratt در سال ۱۶۸۹ از ایران عبور کرده تایید می کند که غنی ترین و زیباترین قالی های ایران در نزدیکی یزد بافته می شده است. بافت قالی در دوره ی صفویه همچنین توسط مدارک و شواهد بسیاری مستند می شود که امروزه در مجموعه ها و موزه ها نگهداری می شوند و بی نهایت متنوع اند. اما در بین آن ها می توان ویژگی های تکنیکی و مدل ها و طرح های تزیینی مشترک نیز یافت پرونده ی بحث و گفتگو و تبادل نظر پیرامون زمان دقیق تولید این قالی ها و خاستگاه دقیق جغرافیایی آنها همچنان باز است اما مطالعات اخیر پیشرفت های زیادی را در این زمینه ها نشان می دهد.
قالی ها و فرش های باغی
در بین مدل های تزیینی تاثیر گذارتر مربوط به دوره ی صفویه می توان به قالی هاو فرش های ی باغی اشاره کرد که از نسل بهارستان افسانه ای هستند. همان قالی مربوط به شاهان ساسانی که به دست فاتحان عرب افتاد. در نمونه های قدیمی تر زمینه به باغچه های چهارگوشی تقسیم شده که درخت گل و پرنده دارد؛ بین یک باغچه و باغچه ی دیگر جریان های آب میگذرد که ماهی اردک و حیواناتی تخیلی در آن دیده می شود. منظور طرح های به کار رفته در قالی هایی ست که در آن از باغ های ایرانی آن دوران الهام گرفته شده که به گلستان یا گلزار معروف بوده اند و یا برداشتی نمادین از بهشت بوده است.
این واژه که از لغت ایرانی کهن پردیس Paradise برگرفته شده در فرهنگ ایرانی به مکانی مستحکم اشاره می کند که با دیوارهای بلندی احاطه شده است که مانع ورود نیروهای شر می شود. در این مکان آب فراوان جریان دارد و در آن هر گونه حیوان وحشی و اهلی را می توان یافت و نیز در آنجا همه نوع گیاه گل و درخت هست. باغ های ایرانی با الهام از بهشت ایجاد شده و مکان هایی مقدس و مطمئن به شمار می روند. در سرزمینی خشک مانند، ایران احداث یک باغ یک نوع هنرنماییست و نیز در شعر و موسیقی و مینیاتورها نیز به آن اشاره شده است. در باغ های ایرانی انواع مختلفی از گونه های گیاهی پرورش داده می شد که آن ها را درون باغچه های منظمی می کاشتند و شبکه ای از کانال ها و راه ها با آن باغچه ها مرتبط می شد. برای ایجاد یک حریم امن و به منظور دفاع اطراف باغ، دیوارهای بلندی احداث می کردند. در داخل باغ تقسیم بندی هایی در محوطه به صورت هندسی صورت می گرفت و باغچه هایی در آن تعبیه می شد که در هر کدام از آن باغچه ها، درختان، بوته ها و گل های مختلفی می کاشتند. هر کدام از باغچه ها با جریان های آبی پر از ماهی یا سایر حیوانات آبزی از باغچه ی دیگر جدا می شد در هر تقاطع، آبها در یک حوضچه یا استخر ساخته شده از سرامیک یا مرمرهای رنگی جمع می شد.
برای این که این جوی های آب بتوانند به راحتی جریان پیدا کنند، باغ ها به گونه ای طراحی و احداث می شد که زمین شیب ملایمی داشته باشد. ساختار ساده تر و رایج در گذشته به «چهار باغ» معروف بود که شامل چهار باغچه می شد که توسط دو رود عمود بر هم از یکدیگر جدا می شدند. در بسیاری از موارد ساختار پیچیده تری برای باغ در نظر گرفته می شد. قالی های باغی در کارگاه های متعددی بافته شده اما نمونه های زیادی که باقی مانده با توجه به ساختارشان به کرمان منسوب هستند. در بین نمونه های قدیمی تر که باغ را به شیوه ای واقع گرایانه به تصویر می کشد می توان از قالی مهاراجه ی جی پوراست.Maraja /Dijaipur نام برد که در یک انبار مخفی در کاخ آمبر Amber یافت شده است. این قالی، بسیار بزرگ و یک باغ را به تصویر میرکشد که در مرکز آن یک چادر بر پا شده و اطراف این چادر با حوضرهای آب و نهرهایی پر از ماهی و اردک احاطه شده و نیز درختانی دیده می شود که در سایه ی آن درختان گوزن ها و دیگر حیوانات، به چریدن مشغول اند. روی برچسبی نوشته شده که در سال ۱۶۳۲ در دوره ی میرزا رجا جای سینگ اول خریداری شده و پژوهش های بسیاری تایید می کنند که به احتمال زیاد در ایران و در دوره ی شاه عباس (۱۶۲۹- ۱۵۸۷) بافته شده است.
این قالی یکی از ظریف ترین و گرانبهاترین قالی های طرح باغی ست که در موزه ی ملی جی پور نگهداری می شود. با گذر زمان بیشتر از طرح های ساده شده استفاده می شده است.
یک مثال جالب از قالی های متوسط که در آن هنوز طرح های هندسی چندان از اشکال واقعی فاصله نگرفته اند در موزه ی MAK در وین نگهداری می شود. این قالی به نام قالی فیگدور Figdor نامیده می شود که از نام مجموعه داری به نام آلبرت فیگدور /Albert figdor گرفته شده که این قالی را در اهرن هاوسن Ehrenhausen واقع در نزدیکی گراتز Graz یافته است. قدمت این قالی به قرن هجدهم تخمین زده شده و به کرمان منسوب است.
قالی های شکارگاه
یک گروه دیگر قالی های تولید شده در دوره صفویه قالی هایی با صحنه های شکار است. در این قالی ها صحنه های شکار حیوانات به تصویر کشیده شده که در هنر ایرانی از گذشته نمود داشته است. مانند آنچه در نقش برجسته های آشوریان و هخامنشیان وجود دارد. گویا قالی هایی با صحنه های مربوط به شکار متعلق به قرن شانزدهم در شهرهای مختلفی در ایران بافته می شده است یک گروه خاص از این قالی ها در ابعاد کوچک تصاویری از نبرد بین حیوانات را نیز نشان می دهد که به نقوش گرفت و گیر شهرت دارند و اغلب به صورت متقارن و در حول ترنج مرکزی بافته شده اند و سانگوشکو /Sanguszko نامیده می شوند این نام برگرفته از یک نمونه ی نفیس است که امروزه در مجموعه ی تیسن برنمیس را نگهداری می شود، یافته یی بسیار خاص است که ابریشم نیز در بافت آن استفاده شده است یک طیف رنگی ارغوانی تا قرمز نیز در آن دیده می شود این قالی به شهر کاشان منسوب است.
یکی از قالی های بسیار مشهور صفویه با صحنه ی شکار در موزه ی پلدی پترولی Poli ezzoli میلان نگهداری می شود. گویا پس عزیمت پاپ پیو نهم Pio در هنگام وحدت ایتالیا در کویریناله Quirinale پیدا شده است. این قالی در واتیکان ترمیم شده و در ویلای شاهی در منتزا Monza از آن استفاده می شده است. در سال ۱۹۱۹ خاندان ساويا Savoia هنگامی که ویلای پادشاهی منتزا Monza را ترک می کردند آن را به دولت ایتالیا تحویل دادند. بنابر این قالی مذکور به موزه ی بررا Brera منتقل شد و بعد در سال ۱۹۳۳ به انبار موقت بلدی پترولی راه یافت. در این قالی کتیبه ای وجود دارد که در آن علاوه بر امضاء و تاریخ، بیت شعری نوشته شده است. این اثر به عنوان نفیس ترین یافته ی دوره ی صفوی شناخته شده است. این تاریخ بنا به گفته ی آرتور پوپ و تحقیقات نویسنده در کتاب شکار پادشاهان مصادف با ۱۵۲۳ - ۱۵۲۲ بوده و به احتمال زیاد به شمال غربی ایران تعلق دارد. مرکز زمینه به یک ترنج بزرگ قرمز رنگ مزین است که در اطراف آن و روی زمینه تزیینات بسیار ظریفی همراه با صحنه ی شکارو سوارکاران دیده می شود. این قالی ابعادی در حدود ۳/۵۶×۶/۸۲ سانتیمتر دارد و ظرافت بافتی که بر روی تارهای ابریشمین صورت گرفته این ایده را به ذهن می آورد که این قالی برای دربار بافته شده است ظرافت طرح به کار رفته این فرضیه را مطرح می کند که شاید قیاس الدین جامی یک مینیاتوریست درباری بودهاست.
قالی ترنج دار
قالی های ترنج دار بدون شک قالی های بسیار نفیس تر صفویه قالیهایی است که دارای ترنج هستند. طرح ترنج در دوره ی صفویه در قالی بافته های دیگر و در خوشنویسی به کار می رفته است. اهمیت ترنج کاملاً در ایران اثبات شده است چرا که هنوز هم به صورت طرحی رایج کاربرد دارد. ترنج ها می توانند تزیینات مختلفی داشته باشند و اندازه ای برابر با یک چهارم از ترنج هر گوشه ی زمینه را به خود اختصاص می دهند. یکی از مشهورترین و گران بهاترین قالی های ترنج دار در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود این قالی به نام «قالی اردبیل» معروف است. زیرا در آن شهر یافت شده است قالی و فرش اردبیل، یک ترنج مدور بزرگ دارد که به آن شانزده آویز به شکل قطره متصل شده و دو قندیل روی یک زمینه ی سورمه ای آراسته به تعداد انبوهی شاخه و حلقه های گل دیده می شود. در مارس ۱۸۹۳، موزه ی کنزینگتون Kensington جنوبی در لندن که امروزه ویکتوریا و آلبرت نامیده می شود.
این قالی را به قیمت ۲۲۰۰ یوند از شرکت و بنست رابینسون خرید که شرکت مذکور نیز آن قالی را از شرکت اروپایی زیگلر Ziegler خریداری کرده بود. زیگلر یک شرکت بازرگانی بود که به قالی توجه بسیار نشان می داد و یکی از فعال ترین شعبه هایش در تبریز قرار داشت در سال ۱۹۱۴ در ایالات متحده ی آمریکا یک قالی دیگری یافت شد که به قالی موجود در موزه ی ویکتوریا و آلبرت شباهت داشت و توسط جان گل گئی /John Paul Gatty / برای موزه ی لس آنجلس كانتی خریداری شده بود این قالی به شدت آسیب دیده و بخش هایی از آن نیز از بین رفته بود و این فرضیه را مطرح می کرد که در جریان یک ترمیم ناشیانه در قرن نوزدهم بخشی از آن فدای بخش دیگر شده است. اگر چه از همان ابتدای پیدایش این قالی در موزه این فرض مطرح شده که این قالی به مسجد شیخ صفی در اردبیل تعلق دارد، اما اطلاعات موثقی در این باره موجود نیست. در لیست دارایی های مسجد نیز از این قطعه نامی برده نشده است و مراحل خرید آن توسط زیگلر روشن نیست. بر اساس دو نظریه که آنرا متعلق به گنجینه ی مسجد می داند می توان به دو سفرنامه ی مربوط به سال ۱۸۴۳ اشاره کرد که در آن از یک قالی بزرگ و قدیمی نام برده شده است دو جهانگرد آبوت و هولمز هر دو خاطرنشان می کنند که روی قالی تاریخی وجود داشته که به نظر ابوت سال ۹۴۶ بوده است. هولمز از باقی مانده های رنگ و رو رفته ی یک قالی نفیس و فاخر نام می برد که در بخش انتهایی قالی تاریخ بافت ذکر شده بوده که به حدود سه قرن قبل می رسیده است.
روی زمینه قالی اردبیل یک کتیبه ی بزرگ با تاریخ، یک امضا در انتهای آن و یک بیت از اشعار حافظ وجود دارد:
جز آستان توام در جهان پناهی نیست
سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست
بدون شک قالی های منسوب به تبریز کاشان و یا مشهد اثر هنرمندان بی همتای دوره ی صفویه و دست بافته هایی بی نظیر بوده اند. این قبیل قالی ها نمونه های گران بهایی بوده که برای یک زیارتگاه یا دربار بافته می شده اند. آنها ابعادی بزرگ داشتند و در نهایت ظرافت بافته می ده اند. قالی اردبیل موزه ی لندن به اندازه ی ۱۱۵۲ سانتیمتر طول و سانتی متر عرض داشته است با پشم بر روی تارهای ابریشمی زرد گره خورده و سه پود از همان جنس پس از هر ردیف گره وجود دارد تراکم گره ها بیش از پنج هزار گره در هر دسی متر مربع است.
.jpg)
قالی های جانمازی
در زمان صفویه در ایران قالی های جانمازی بسیار رواج داشته است. این قالی ها دارای یک محراب با طاقی به شکل نعل اسب بوده و اغلب به شکل «صف» یعنی چندین درگاه کنار هم بافته می شده اند. یک مینیاتور ایرانی مربوط به دوره ی تیموریان که امروزه در کتابخانه ی ملی پاریس نگهداری می شود پیامبر را در حال نماز بر روی یک قالی مشابه به تصویر کشیده است. قالی هایی که پاسخگوی یک نیاز خاص مذهبی بوده اند، مشخصات ثابتی دارند نوشته های قرآنی که بر روی تمام نیمه ی فوقانی حاشیه تکرار شده است یعنی در آن قسمت که نماز گذار پیشانی بر مهر می گذارد نوشته های دیگری زینت بخش دو کناره است و و قاب هایی وجود دارد که طرح محراب را کامل می کنند. در داخل درگاه تصویری از قندیل های ساده شده یا کتیبه یافته می شود و بیشتر تزییناتی شامل گل های ظریف و یا توده هایی از ابر به چشم می خورد.
قالی های گلدانی
گروه وسیع تری از قالیهای صفویه هست که امروزه بسیار مشهورند و به نام « قالی های گلدانی» معروف اند که معمولا به کرمان منسوب اند. نمونه های بسیار منحصر به فردی از این قالی ها موجود است که هنوز هم به صورت کامل حفظ شده اند و برخی از نمونه ها نیز که قالی هایی هستند که بخشی از آن ها از بین رفته و یا فقط قطعه ای بر جای مانده است. برخی از این قالی ها ابعاد بزرگی دارند و دارای اندازهای طویل هستند طرح تزئینی به این صورت است که به صورت بسیار هماهنگ و منظم زمینه را پر می کند بدون این که یک شکل خاصی برتری یا مرکزیت داشته باشد فاقد لچک یا ترنج است. وجه تسمیه ی قالی گلدانی این است که در بسیاری از نمونه ها و نه در همه ی آنها طرح گلدار گسترده شده در داخل زمینه از یک یا چند گلدان شروع می شود گلدان هایی با ابعاد کوچک که در امتداد حاشیه ی پایینی قرار گرفته اند. این طرح درجات مختلفی از پیچیدگی دارد و در اطراف یک یا چند ساقه گسترده شده است ساقه های مرکزی در جهات مختلفی باز می شوند تا جایی که در برخی نمونه ها یک طرح مشبک با شبکه های لوزی مانند ایجاد می کنند در بالای ساقه ها گل های شاه عباسی پر از گلبرگ قرار گرفته و طرح با برگ های انحنادار و طرح های ظریف گلدار غنی شده است که یا به ساقه متصل شده اند و یا به صورت خوشه ای هستند. نقوش حاشیه اغلب کمتر از طرح های زمینه است. اگر چه برای تزیین حاشیه هم از طرح های ظریف گلدار استفاده می شود. بین طرح های بسیار کار شده و به صورت پیچ در پیچ می توان از استراپ ورک Strapwork نام برد که هر از گاهی با کتیبه هایی همراه است. اما بسیارند نمونه هایی با طرح های مارپیچی از گلهای شاه عباسی و سرخ با تزیینات مختلف جدا می شود و یا توالی هایی از ساقه های گلدار با سبک طبیعت گرایانه به چشم می خورد.
به نظر می رسد که این طرح در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم تغییراتی رو به تکامل داشته است مقیاس کوچکی داشته و طرحی مشبک از ساقه هایی با عناصر تزیینی گلدار روی آن دیده می شود. از لحاظ فنی قالی های گلدانی دوره صفویه از ویژگی های زیر برخوردارند: چله همان ساختار رایج را برای بیشتر قالی های آن دوره دارد با تارهایی از جنس نخ پنبه که چهار رشته نخ به هم تابیده دارد و معمولاً به رنگ عاجی طبیعی ست اما گاهی تارهای رنگ شده به رنگ های آبی لاجوردی یا قرمز روشن نیز دیده می شود به هر حال یکی از ویژگی های قالی های گلدانی ،کرمان سه بار گذراندن پود پس از هر ردیف از گره هاست: اولی و سومی با پودهای پشمی انجام می شود با قطری مقاوم و محکم کشیده شده، به شیوه ای که تارها روی دو سطح مختلف قرار می گیرند اما پود دوم نازک و شل است.
قالی های پلونزی
طی قرن هفدهم بسیاری از قالی های صفویه به دربارهای اروپایی راه پیدا کردند در این قالی ها که به منظور صادرات بافته می شد از مواد اولیه ی گران قیمتی چون ابریشم طلا و نقره استفاده می شد و در نهایت به خانه های اشرافی راه پیدا می کردند قصر ساویا Savoia نیز دو نمونه قالی فاخر در اختیار داشت این قالی ها را لهستانی (پلونژی) می خوانند زیرا یکی از اشراف زادگان لهستانی به نام شاهزاده سزار توریسگی / Czartoryski نمونه های بیشماری از این قالی ها را در نمایشگاه پاریس در سال ۱۸۷۸ شرکت داد. منابع تاریخی یادآور می شوند که حاکم لهستان سیگیس موند سوم / Sigismondo III در سال ۱۶۰۲ یک بازرگان ارمنی به نام صفر مرادوویچ /Muratowicz Sefer را به کاشان در ایران فرستاد تا برای قصر شاه قالی های ایرانی فراهم کند. قالی های سیگیس موند سوم امروز در موزه ی رزیدنس / Residenz در موناکو Monaco نگهداری می شود که در باویرا Baviera واقع شده است به همراه آن منسوجاتی که به جهیزیه ی أننا كاترينا دختر شاه تعلق داشته که با انتوره پالاتین Ettore Palatino ازدواج کرد نیز در این موزه نگهداری می شود بقیه ی قالی ها در موزه ی دیوچزانو Diocesano واقع در شهر اشتو دزیانا Studzianna در لهستان نگهداری می شود که جیووانتی سوبیسز کی يسوم / Giovanni Sobieski III پس از پیروزی برترک ها در وین آنها را به خزانه ی کلیسا بخشیده است.
قالی های پلونزی از جنس ابریشم است و روی ساختاری از جنس نخ پنبه بافته شده اند و نیز بخش هایی از آن با پودهایی از جنس طلا و نقره بر اساس تکنیکی بافته شده است که سوزن گرد نامیده می شود. این قالی ها دارای ظرافت قابل توجهی هستند و طرح های پیچیده و ظریفی دارند و از رنگ های متنوع اغلب ملایم و نزدیک به هم در بافت آنها استفاده شده است که کمتر با هم تضاد داشته اند. در بیشتر آنها گاه گره روی یک تار بسته شده است. نکته ی مهم این که در بعضی از این قالی ها خواب دو طرفه است. به این معنی که خواب فرش از دو طرف قالی به سمت مرکز است. ممکن است این امر به دلیل نوع دستگاهی بوده که دو گروه بافنده از دو سمت آن را می بافته اند.
قالی های پرتغالی
تأثیر روابط تجاری بین شرق و غرب در یک نمونه ی دیگر قالی معروف به پرتغالی کاملاً مشهود است. زیرا در گوشه ها تصاویری از قایق هایی یافته شده که توسط مردانی ریش دار هدایت می شوند که لباس های اروپایی به تن دارند: شاید پرتغالی هایی باشند که در آن دوران در بندر هرمز واقع در خلیج فارس حضور داشتند. آنان هنگامی که به سمت کشور خود باز می گشتند بدون شک در داخل کشتی هاشان تعداد زیادی قالی همراه خود بردند. تنها این موضوع می تواند وجود تعداد زیادی از قالی های ایرانی مربوطه به دوره ی صفویه را در موزه های پرتقال موزه ی کالوست گلینکیان Calouste Gulbenkian موزه ی هنرهای ملی باستانی لیسبون وموزه ی Abade do Bacall توجیه کند. فرضیه های بسیاری در باره خاستگاه این قالی ها مطرح است که از مستعمرهای پرتغالی گوا /Goa/ تا جنوب یا شمال ایران را می توان متصورشد. ساختار قالی کمکی به حل این مسأله نمیکند قالی های پرتغالی روی تارهایی از جنس نخ پنبه و طبق شیوه ای که بیشتر در هند رایج بوده تا در ایران بافته شده است در برخی نمونه ها گرهی جفتی دیده می شود یعنی بر اساس شیوه ای که در قالی بافی نواحی خراسان و هرات کاربرد داشته است.این دوره توأم با صلح و آرامش و شکوفایی کامل هنرها ارتباط تنگاتنگی با بر سر قدرت بودن خاندان صفویه دارد.
در قرن پر رنج و عذابی که در پی سقوط آخرین شاه صفوی و در سال ۱۷۳۲ طی شد و بعد سلسله های زند و قاجار بر سر کار آمدند ایران شاهد حوادث و جنگ های طولانی مدت بود. به همین دلیل و به خاطر کمبود منابع بعد از درخشش و فراوانی تولیدات در عصر صفویه در اواخر قرن هفدهم و هجدهم هنر قالی بافی در ایران تقریباً کم رنگ می شود و بعد دوباره انگار که معجزه ای رخ داده باشد، در قرون نوزدهم و بیستم، همچون ،ققنوس از میان خاکسترها سر بر می آورد.
اگر چه از طرفی یقین داریم که فعالیت های قالی بافی مربوط به دربار قطع شد اما از طرف دیگر به نظر می رسد که تولیدات قالی در شهرها همچنان به قدرت خود باقی بوده است.درخشش قالی ها در قرن هجدهم ما را به سمت این مسأله سوق می دهد که به مدد وجود تعداد کمی از نمونه های امضا شده و تاریخ دار که سندی مبنی بر فعال بودن مراکز و در همین حال توانایی قابل توجه آنها در نوآوری ست و در پی صادراتی که به غرب صورت گرفته فرصت کوچکی برای شناساندن این هنر پدیدار شده است.