گروه صنعتی نوین تکنیک

تولید کننده حرفه ای رگال فرش

مشاوره رایگان

سیر تکاملی بافندگی قالی و فرش در تاریخ بین النهرین و آسیای شرقی

تاریخچه قالی در بین النهرین

سیر تکاملی بافندگی قالی و فرش در تاریخ بین النهرین و آسیای شرقی


یک گروه باستان شناس ژاپنی به سرپرستی پروفسور هي دلو فوجی Hideo Fujill از دانشگاه کو کیوشیکان Kokushikan توکیو در سال های ۱۹۷۷-۱۹۷۱ یک سری عملیات حفاری در غارهای الطار انجام دادند. این غارها در جنوب غربی عراق و در ۵۵ کیلومتری غرب شهر کربلا و دریاچه ی نمک (بحر الملح) واقع شده اند. این مکان شامل چهار تپه است که از هزاره ی دوم پیش از میلاد غارهای عمیقی با اهداف نظامی در آن جا حفر شده است. در واقع این غارها بر مسیر بازرگانی مهمی اشراف داشتند که از آبادی های مختلفی می گذشت تا بین النهرین را به عربستان متصل کند. برای سهولت در دفاع در غارها خندق های عمیقی حفر شده بود، از بین چهار صد حفره، برخی با سنگ پُر شده و برخی یا رسوبات ماسه ای پوشیده شده بودند که بادهای بیابانی به همراه خود آورده بودند. کاربرد اساسی این غارها از قرن سوم پیش از میلاد استفاده از آنها به عنوان اتاق مقبره ای بود. باستان شناسان مقبره هایی را یافته اند که متعلق به دوره ی پارت حدود ۲۳۷ پیش از میلاد تا ۲۲۶ پس از میلاد یا ساسانی (حدود ۶۵۱-۲۲۶ پس از میلاد) است. حدود چهار هزار قطعه منسوجات یافته اند که قدمت آنها به شیوه ی رادیو کربن تخمین زده شده و تقریبا آنها را متعلق به دوره ای بین قرون سوم پیش از میلاد تا چهارم پس از میلاد دانسته اند. بیشتر قطعات منسوجات یافت شده لباس یا کفن اجساد بوده است و بعد از آزمایش ها بر روی آنها انجام گرفت مشخص شد که از الیاف گوناگونی چون پنبه کتان کنف و به ویژه پشم بافته شده بودند که به شیوه ی دستی و ظرافتی قابل توجه با قطری در حدود ۲۰ میلیمتر ریسیده شده بود. گاهی اوقات الیاف گوناگونی به عنوان تاروپود در یک یافته استفاده می شد. مراحل رنگرزی در خصوص الیاف پنبه قبل از ریسندگی و در مورد پشم بعد از ریسندگی صورت میگرفت. گاهی اوقات رنگ مطلوب از پیچاندن دو رشته از الیاف با رنگ های مختلف به دست می آمد. در بین مواد رنگ دهنده که استفاده می شد، روناس نیل لاجورد حشره ی قرمز دانه و صدف ارغوانی قابل تشخیص است. بسیاری از قطعات یافته شده از غارهای الطار بافته های مسطح ساده ای هستند که با تکنیک های متفاوتی بافته شده و به طرح های تزیینی مصور و رنگارنگی آراسته بوده اند. به نظر می رسد که بخش اعظم این قطعات بر اساس تکنیک متوازن بافته شده باشد به صورتی که تاروپود کاملا نمایان است. در عوض برخی دیگر پودهایی دارند که به قدری یکی بر روی دیگری کوبیده شده که دیگر تار دیده نمی شود. با تغییر دادن رنگ های پودها گاهی به صورت منحنی وار طرحی ایجاد می شود که در برخی موارد با وارد کردن پودهای اضافی از اطراف، وضوح طرح بیشتر می شود. بیشترین ظرافت در بافت در عناصر تزیینی کوچکی دیده می شود که در لباس ها و کفن ها به کار رفته است.
تاریخچه قالی در بین النهرین

نقش نگاری های قالی در تاریخ بین النهرین


بسیاری از آنها منقش به چهره نگاری هایی است که به خاطر نوع آرایش مو و ظاهر و طرز نگاه منطبق بر هنر یونانی - رومی ست. در حاشیه ها از طرح هایی استفاده شده که بعدها در قالی رواج پیدا می کند. مانند نقش بندی و ترنج در میان یافته هایی که از غار الطار به دست آمده حدود ده مورد از آنها، گره دار بوده اند این یافته ها از قدیمی ترین قطعات قالی هستند که خاستگاه شان ایران بوده و این نکته حایز اهمیت است که در اکثر موارد به عنوان کفن استفاده می شده است. این دست بافته ها منحصرا با رشته های پشمی بافته شده اند به این صورت که از دو رشته ی درهم تنیده برای تار و از یک رشته به صورت ساده برای بود استفاده می شود. اغلب این قطعات که دو رو بوده اند از یک طرف دارای پرزهایی با تراکم بالا و در طرف دیگر فاصله ی گره ها کمتر بوده است علت این شیوه ایجاد اصطکاکی بیشتر در یک طرف برای جلوگیری از حرکت و لغزندگی بوده است . موضوع این نظریه را پیش آورد که احتمالاً این قطعات روزینی یا موارد مشابه بوده اند.
تاریخچه قالی در بین النهرین

انواع روش های بافت و گره قالی در بین النهرین


همین روش های بافت بسیار متنوع است و دست کم پنج نوع متفاوت گره شناخته شده است.گره ی بسیار رایج از نوع متقارن است که به دور دو تار پیچیده می شود و یک نوع دیگر از همین نوع متقارن وجود دارد که به شیوه ای بافته می شود که در هر دو سمت قالی پرز ایجاد می کند.
نوع دوم گره گره ی نامتقارن نامیده می شود که بسیار مشابه بافتی است که امروزه در ایران زمین کاربرد دارد. یک نوع دیگر از گرهی نامتقارن نیز موجود است که پرزهای کمی ایجاد می کند.
در نوع سوم گره تنها روی یک تار ایجاد می شود، نمونه ای با این نوع بافت وجود ندارد که خاستگاه آن نواحی دیگری باشد، به همین علت، منشأ آن را بین النهرین می دانند یک رشته ی مقاوم و محکم پشمی که از هفت یا هشت رشته تشکیل شده به دور یک دسته ی سه تایی تار پیچیده می شود و برش می خورد گاهی اوقات این دسته روی هر دو روی قالی باز می شود.
تاریخچه قالی در بین النهرین

از بین هر رج ،گره تعداد زیادی پود بین سه تا شش می گذرد که باید خوب کوبیده شود. یافتن این قطعات که به مدد شرایط سخت آب و هوا، حفظ شده، تداوم پیشرفت هنر قالی بافی و رواج آن را بین اقوام قدیمی شرقی تایید می کند. در این زمینه نیز نمونه های فراوانی وجود دارد. یک قطعه ی پرزدار کتانی که به عنوان کفن استفاده شده و متعلق به سال ۲۸۰ پس از میلاد است در یک مقبره ی قدیمی و کهن در تبه Tebel/ یافت شده است. تعداد زیادی قطعات دیگر متعلق به قرون پنجم و ششم پس از میلاد نیز از فایوم Fayyum به دست آمده است. از حفاری های آنتینوئه Antinoe یک قطعه ی کوچک بافته شده با پشم و با ساختاری مشابه قالی های گره دار امروزی یافت شده که متعلق به قرن پنجم است.
همچنین قطعات مشابهی با انبوهی از پرزهای پشمی یا کتانی و با طرح های تزیینی ساده یافت شده که خاستگاه شان پالمیرا /Palmira و دورا اوروپس Doura-Europos است. آخرین اطلاعات پیرامون این موضوع مربوط به قرن اول پس از میلاد و از حفاریهای باستان شناسان در اوایل این قرن در ترکستان شرقی به دست آمده است. ترکستان شرقی سرزمین وسیعی ست که در مغرب چین قرار دارد و سلسله جبال تیانشان آن را دو قسمت کرده است. رود تاریم از آن می گذرد و وارد دریاچه لبنر می شود. شهرهای معروف آن کاشغر و یار کند و زونگاری ست این ناحیه که ایالت سین جیانگ چین را تشکیل می دهد به اندازه ی خاک ایران وسعت دارد و در پیش مسلمین به کاشغر و ختن معروف است این ناحیه از لحاظ تاریخی بسیار مهم است چرا که از مسیر جاده ی کهن ابریشم گره می گشاید که از سمت چپ و راست رود تاریم Tarim میگذشته است. آب این رود بعد از این که در بین شن های حوزه ی بیابانی تکلمکان Taklamakan ناپدید می شود، به دریاچه ی لپ نُر Lop Nor می ریزد و در سواحل اطراف آن، بقایای زیادی از محله های مسکونی بر جای مانده که به احتمال زیاد به صورت آبادیهای قدیمی ساخته شده بودند اقوام ساکن در آن ناحیه ترک تبار بوده اند و جانشین ساکنان بومی آن شدند که نژاد هند و اروپایی داشته اند. شرایط آب و هوایی و محیطی موجود در ترکستان/Turkestan/ شرقی یا سین جیانگ Xinjiang که به ندرت تغییراتی در آن دیده می شود تقریبا همیشه با کمبود رطوبت در هوا مواجه است. همین خشکی، محافظت کامل را از بسیاری از اشیا در مکان های باستانی و در گورستان ها میسر ساخته است.
تاریخچه قالی در بین النهرین

در بین این یافته ها تعداد زیادی منسوجات و نیز قالی هایی کم و بیش به صورت قطعه قطعه یافت شده است. اولین یافته های باستانی در این منطقه به اوایل قرن بیستم باز می گردد. در سال ۱۹۰۱، سر مارک آئورل استین Sir Marc Aurel Stein به حفاری های گسترده ای همت گماشت که تا سال ۱۹۱۳ به طول انجامید. استین/Stein پژوهشهایش را در منطقه ی لولان/Lou-Lan/ متمرکز ساخت، یک منطقه ی نظامی که در سواحل شمالی لپ نر Lop Nor واقع شده بود و در بین قرون سوم و چهارم پس از میلاد، شاید به دلیل تغییر مسیر رود تاریم Tarim متروکه شده بود. در این ناحیه و در طی نخستین حفاری های صورت گرفته دو قطعه دست بافت گره دار یافت شد که امروزه تحت عنوان قالی های پرزدار گره خورده ی پشمین در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شوند. قطعات بسیار دیگر مشابه این دو نیز در جریان حفاری های بعدی در لولان و نیز در نی یا Niya و تون هوانگ Tunhuang/ کشف شد. بافته های دیگری که با ابریشم بافته شده بود و به صورت رنگارنگ و درخشان تزیینات ظریفی داشتند نیز در این نواحی یافت شده است. امروزه بسیاری از این یافته ها در موزه ی ملی دهلی نو نگهداری می شود. نتایج این پژوهش ها و یافته های استین منتشر شده است.در میان دست بافته های پیدا شده تعداد زیادیدست بافته های گره دار هستند که به مدد خشکی مطلق هوا به خوبی حفظ شدهاند.
جنس این دست بافته ها بیشتر از پشم است و از گره های بسیار متنوعی در بافت آن ها استفاده شده است. از گره نامتقارن یا ترکی گرفته تا گره های بی شماری که بر روی تنها یک تار زده شده است.
تاریخچه قالی در بین النهرین

منطقه الطار


استین نیز در نوشته هایش این مسأله را یادآور شده که این یافته ها مانند قطعات یافت شده در الطار بود ایجاد گره ها با فاصله های منظم در پشت برای افزایش اصطکاک یک سنت قدیمی بوده که در میان دست یافته هایی که او یافته نیز دیده می شده است به سختی می توان طرح به کار رفته در بافته ها را تشخیص داد. اما به هر حال می توان گفت که از نوع هم ردیف شده اند اما علاوه بر این و علاوه بر قطعات زیادی که یافت هندسی و گاهی به صورت مشبک بوده است. استین قدمت این قطعات یافته شده از لولان و نی یا را قرون سوم با چهارم پس از میلاد تخمین زده است. در سال ۱۹۱۳ یک قطعه ی مشابه دیگر که با شیوه ی گره هایی روی تنها یک تار بافته شده بود توسط یک باستان شناس آلمانی به نام البرت فن لی کنک Albert Von Le Cogl در قیزیل قزل kizil در بخش شمالی حوزه ی رود تاریم یافت شده است.
تاریخچه قالی در بین النهرین

برخی از پژوهشگران آن را متعلق به قرن پنجم ششم پس از میلاد دانسته اند. متاسفانه تنها بخش کوچکی از طرح پیچیده ی آن حفظ شده است با تصویری پیچ و خم دار به رنگ طلایی که به طور مقطعی رنگ مشکی در آن دیده می شود و نیز در انتها ردّی از رنگ قرمز به چشم می خورد با گره هایی زده شده تنها بر روی یک تار پرز ایجاد شده و مانند آنچه در قطعات استین بود کاملا از جنس پشم است. قطعات زیاد دیگری نیز از منسوجات در کناره های لپ نُر Lop Nor توسط اسون هدين /Sven Hedin/ یافت شده است. وی که باستان شناسی سوئدی بود در سال ۱۹۳۴ بافته هایی از جنس ابریشم و پشم و هشت قطعه قالی گره دار را پیدا کرد که در سال ۱۹۴۹ توسط ویوی سیلوان Vivi Syiwan یکی از اولین پژوهشگران منسوجات شرقی منتشر شد. این بافته ها به شیوه گره ی متقارن بافته شده بود با ساختاری پشمین و کناره هایی منظم و ابعادی بسیار کوچک که امکان طرح فرضیه را پیرامون طرح به کار رفته سلب می کند و تنها می توان گفت که با به کار بردن رنگ های مختلف به آنها غنا بخشیده شده است.
تنوع تکنیک یافت به کار رفته در قطعات یافته شده در حوزه ی رود تاریم موجب مطرح شدن این فرضیه می شود که این منسوجات یافته ی دست بومیان محلی نیست و از نواحی مختلفی در دنیای شرق نشأت گرفته است. شباهت میان انواع تکنیک های بافت به کار رفته چه قطعات به دست آمده از الطار، و چه کمی بعد از آن قطعاتی که در الفسطاط /Al-Fostat مصر (قدیم یافت ،شد منجر به این نتیجه گیری شد که در قرون اول بعد از میلاد مسیح تعداد تکنیک های بافندگی رایج بسیار بیشتر از امروزه بوده و به رغم مدارک کم موجود کاربرد قالی رایج بوده است.
تاریخچه قالی در بین النهرین

تاریخ هنر قالی بافی در چین


در نیمه ی دوم قرن بیستم بین سال های هشتاد و نود در ترکستان شرقی و سین جیانگ Xinjiang در جریان حفاری های انجام شده در گورستان های مربوط به دوره هان Han و جین (۱۶) پس از میلاد - ۲۰۶ پیش از میلاد و یا مربوط به سلسله های جنوبی و شمالی پس از میلاد ۵۸۹-۴۲۰ و در حوزه ی رود تاریم Tarim که توسط یک گروه چینی انجام شد نمونه های جدیدی از قالی های گره خورده به آمد برخی از این یافته ها با شرایط بسیار خوبی حفظ شده و تقریباً دست نخورده مانده اند و رنگهاشان تقریبا به همان صورت زمان بافت حفظ شده است. لازم به ذکر است که در میان یافته هایی که به خوبی حفظ شده، یک قالی چهارگوش که شاید پوششی برای زین بوده از گورستان های شان پولا /Shanpula در کنار ختن /Hotan در یکی دیگر از مقبره های دوره ی هان یافت شده است. با بررسی پشم ها به شیوه ی رادیو کرین قدمت آن را بازه ی زمانی بین ۲۹۹ پیش از میلاد تا ۲۷۶ پس از میلاد تخمین زده اند.
قالي مذكور ابعاد کوچکی دارد و به عنوان پوشش زین در نظر گرفته می شود شکلی چهار گوش دارد با زمینه ای تشکیل شده از لوزی های به هم متصل که داخل هر کدام از لوزی ها یک طرح گل ساده شده وجود دارد بقیه ی طرحهای گلدار در حاشیه روی زمینه ای قرمز رنگ در پی شده، باستان شناسان دو قالی تقریبا کامل را یافته اند. اولی از یک گور در گورستان نی یا میتفنگ Niya Minfeng که در سال ۱۹۹۵ پیدا شده است. این گور یک تابوت چوبی را در بر گرفته بود که دو جنازه را درون خود داشت یکی مرد و دیگری ،زن که پژوهشگران حدس می زنند یک زوج سلطنتی باشند حاکم چینگ جوله /Jingjue و همسرش.
یک قالی بزرگ مانند یک ،کفن بسیار محکم به دور بدن شاه پیچیده شده بود طول قالی یاد شده ۲۳۸ سانتی متر بود که در ابتدا می بایست پهن تر از ۱۱۸ سانتی متر بوده باشد اما در آن زمان بخشی از قالی از بین رفته بود. این قالی ساختاری از تاروپود داشت با رنگهایی نامنظم که روی آن پرزهای انبوهی به ارتفاع ۱/۵ سانتی متر دیده می شد.
تاریخچه قالی در بین النهرین

گره های این قالی از نوع متقارن است. در بین هر دو رج گرم از شش تا ده بود میگذشت و هر دسی متر از ۱۱ گره در طول و ۳۱ گره در عرض تشکیل شده بود. نتیجه این که این قالی تراکم قابل توجهی از لحاظ گره داشت و در مورد ترکیب تزیینی به کار رفته در زمینه اگر چه بخش مرکزی از بین رفته و در اثر مرور زمان تجزیه ،شده اما هنوز می توان آن را به طور کامل متصور شد. قالی یاد شده یک طرح هندسی پیوسته را ارایه می دهد مدلی که در میان یافته های حاصل از حفاری های سین جانگ رایج بوده است. در واقع در میان دست بافته هایی که ابعادشان در حدی باشد که بتوان طرح آنها را تشخیص داد در بیشتر موارد تزیینات کار شده ای به صورت مشبک قابل تشخیص است که از چهار لوزی با یک فضای تقریباً اشباع .شده سرشار از تعداد زیادی سه گوش لچک لوزیهای ،کوچک گل ها و برگها تشکیل شده است و سبک، تزیینی بسیار دقیق و منظم و دارای نظم خاصی است. ترکیبات تزیینی مشابه زینت بخش دیگر منسوجات هم عصر بوده مانند گلدوزی ها یا بافته های پشمی و نیز در سایر اشکال هنری نیز می توان مشابهت هایی یافت به عنوان نمونه آنچه در Areseh در نقاشی های دیواری غارهای بوداییان تزیینات، معماری حجاری ها یا کارهای انجام شده ی بر روی چوبدیده می شود.
اگر بخواهیم به صورت جزیی تر بررسی کنیم قالی نی یا Niya حاشیه ی وسیعی دارد چهار قاب متحدالمرکز بافته شده با رنگ های تیره تر نیز به چشم می خورد. از خارج، قاب هایی مستطیل شکل به رنگ های آبی، سبز، قرمز، سفید و قهوه ای دیده می شود که در اثر گذر زمان رنگ خود را از دست داده اند. یک قاب دیگر با خطوط مواج به رنگ های زرد و قهوه ای تیره وجود دارد و همچنین دو قاب پهن تر با طرح هایی متفاوت اولی از مربع ها و شش ضلعی های متوالی با رنگ هایی چون قرمز تیره، صورتی و زرد روشن تشکیل شده است؛ دیگری شامل یک سری مثلث در دو رنگ سبز و صورتی ست. زمینه ی قالی طرح های طویلی از لوزیهایی به رنگ آبی فیروزه ای روی زمینه قرمز تیره دارد و داخل هر لوزی گل هایی با شش گلبرگ، زرد سبز آبی یا صورتی دیده می شود.

یک قالی خارق العاده ی دیگر در سال ۱۹۹۵ از داخل گور یک شاهزاده در پینگ پان /Yingpan واقع در سین جانگ به دست آمده و امروزه در مؤسسه ی باستان شناسی ارومچی نگهداری می شود. قبرستان پینگ پان در سین جانگ در کنار بستر زودی قدیمی در جنوب شرقی لپپر Lop Nor در حدود ۲۰۰ کیلومتری شهر لولان Lou Lan واقع شده که یکی از مکان های بسیار غنی از لحاظ باستان شناسی است. در کنار آن ویرانه هایی وجود دارد که هنوز در آنها کاوشی صورت نگرفته است. این ویرانه ها بقایای ساختمان هایی هستند که می بایست یک مرکز بازرگانی مهم در قلمروی گوشان Gushan باشد. در زمستان ،۱۹۹۵ توسط گروههایی از مؤسسه ی باستان شناسی ارومچی حفاریهای وسیعی در گورستان صورت پذیرفت و بیش از صد گور مورد کاوش قرار گرفت در این کاوش وسایل بسیاری از جمله تعداد زیادی چوب و منسوجات و نیز سرامیک برنز و شیشه یافت شد. ساخته گورها به دوره ی هان جین an-Jin) پس از میلاد - ۲۰۶ پیش از میلاد) تعلق داشت و بدون برنامه ریزی خاصی حفر شده بودند. گودال هایی ساده که گاهی چند تایی بودند با تابوت های چوبی شده از تنه ی درختان یکی از گورها که با شماره ی ۱۵ مشخص شده بود به خاطر ظاهر ثروتمندانه اش نسبت به بقیه تمایز داشت. این ،گور متعلق به مردی قد بلند حدود ۱۸۰ سانتیمتر و تقریبا سی ساله بود. بدن وی مومیایی شده و لباس هایش هنوز به طور کامل حفظ شده بود و چهره اش را با نقابی پوشانده بودند. مرد توی تابوتی چوبی خوابیده بود که رویش با تصاویری از درختان پر پیچ و خم گلدار تزیین شده بود. سر جنازه روی یک بالشت ابریشمی با تصویر خروس که در گورستان های سین جانگ مرسوم بود تکیه داده شده و بر صورتش نقابی چوبی داشت و روی پیکرش دست بافتهای از الیاف کنف با طرح هایی از طلا انداخته شده بود. لباسهایش ظرافت بسیار داشت که تنها بخشی از آن تولید محلی بود و به احتمال زیاد برای ساخت آن از کالاهایی بهره گرفته بودند که از مسیر جاده ی ابریشم می گذشت. در پین لباس های متوفی روپوش از پشم بافته ی او به چشم می خورد که با تصاویر پهلوانی و صحنه های شکار آراسته شده بود و به وضوح تحت تأثیر سبک یونانی قرار داشت وجود این لباس های فاخر بهره گرفته از هنر و فرهنگ غربی موجب طرح این فرضیه نیز شد که جنازه متعلق به تاجری ثروتمند از کشورهای غربی باشد.


147
0
 
1
لینک کوتاه:
دیدگاه ها